Da bismo lakše razumjeli sadržaj koji slijedi, evo kratak odgovor na pitanje: Šta je to ličnost?
Ličnost je sve ono što osobu čini jedinstvenom, od toga kako funkcioniše, misli i osjeća do toga kako se ponaša. O poremećajima ličnosti možemo govoriti onda kad sve što čini ličnost značajno odstupa od društveno prihvatljivog obrasca i u kontinuitetu ometa njeno normalno funkcionisanje.
Poremećaji ličnosti predstavljaju veliki medicinski i socijalni problem zbog visoke učestalosti, hroničnosti simptoma, dugotrajnog liječenja, komorbidne psihopatologije (depresije, bolesti zavisnosti), problema sa zakonom i socijalnih problema u porodici i na poslu. Prvi simptomi se pojavljuju u adolescenciji, ponekad i ranije, a pun razvoj dostižu oko dvadesete godine. Nakon toga, tipično mogu da perzistiraju decenijama, prouzrokujući razne probleme te čestu kriminalnu aktivnost i adikcije. Osobe s poremećajima ličnosti često sebe ne vide kao uzrok svojih problema, pa nerijetko najprije pokušavaju da promijene okolinu (a ne svoje ponašanje). Ne doživljavaju sopstvene maladaptivne odlike i ponašanja kao problematične, već kao opravdane, razumne i normalne.
Poremećaji ličnosti su zapravo mentalna stanja koja se manifestuju kao trajni, duboko ukorijenjeni i nefleksibilni obrasci mišljenja, osjećanja i ponašanja, a značajno odstupaju od kulturnih očekivanja, utičući pritom na gotovo sve aspekte života osobe. Ova dijagnostička grupa obuhvata stanja koja se nalaze između normalnog i ekstremno izraženog patološkog ponašanja.
Osnovne zajedničke karakteristike ovih poremećaja su:
Ponavljano loše prilagođeno ponašanje.
Nefleksibilno maladaptivno ponašanje koje odstupa od očekivanog ponašanja u određenoj kulturnoj sredini.
Abnormalni obrasci ponašanja koji su dugotrajni i protežu se kroz čitav život.
Ponašanje koje ličnost vodi u probleme radnog i socijalnog funkcionisanja, kao i u drugim područjima svakodnevnog života.
Nedostatak uvida, gdje osobe često nisu svjesne da njihovo ponašanje uzrokuje probleme njima samima ili drugim ljudima.
Forenzička psihologija se bavi procjenom ličnosti pojedinca u vezi s njegovim kriminalnim djelovanjem, a poremećaji ličnosti su veoma značajni i zastupljeni u forenzičkoj praksi, prvenstveno zbog svoje povezanosti s kriminalnim ponašanjem, odnosno zbog neprilagođenih obrazaca ponašanja koji odstupaju od društvenih normi i mogu dovesti do sukoba s pravnim sistemom.
Za forenzičke i pravne potrebe mogu se diferencirati sljedeći poremećaji ličnosti:
Paranoidni poremećaj ličnosti
Šizoidni poremećaj ličnosti
Antisocijalni poremećaj ličnosti
Emocionalno nestabilni poremećaj ličnosti
Histrionski (teatralni) poremećaj ličnosti
Opsesivno-kompulsivni poremećaj ličnosti
Anksiozni poremećaj ličnosti
Zavisni poremećaj ličnosti
Narcistični poremećaj ličnosti
Granična ličnost
Mješoviti poremećaj ličnosti
Izdvojićemo neke od poremećaja ličnosti koji se najčešće susreću u forenzičkom kontekstu, a to su:
Antisocijalni poremećaj ličnosti je najzastupljeniji i uključuje stalno sukobljavanje sa socijalnim običajima, moralom i zakonom. Osobe koje imaju ovaj poremećaj hronično krše prava drugih, bez empatije su i ne osjećaju grižu savjesti. Odlikuje ih sklonost patološkom laganju, manipulaciji, zloupotrebi psihoaktivnih supstanci, niskog su praga tolerancije na frustraciju i impulsivnog reagovanja u konfliktnim situacijama. Upravo zbog ovakvih crta ličnosti, osobe su često sklone različitim kriminalnim radnjama (nasilje, krađe i prevare, organizovani kriminal, ubistva), a njihovo kriminalno ponašanje je često prisutno od adolescencije.
Paranoidni poremećaj ličnosti kod koga je od kliničkih kriterijuma prisutna sumnjičavost i nepovjerenje prema ljudima iz okoline, preosjetljivost na kritike, ljubomora u partnerskim odnosima do apsurdnih razmjera, kao i to da su u stresnim situacijama moguće psihotične reakcije. Upravo pretjerana sumnjičavost i ljubomora mogu pokrenuti agresivno djelovanje u krivičnim djelima prijetnje, ubistva, zlostavljanja partnera. Češće se javlja u porodicama sa registrovanim mentalnim bolestima, posebno sa paranoidnom šizofrenijom.
Granični (Borderline) poremećaj ličnosti čija je osnovna karakteristika granična organizacija ličnosti koja podrazumijeva poremećeno funkcionisanje na različitim nivoima (mišljenju, afektu i ponašanju) sa smjenom elemenata nepsihotičnog i psihotičnog. Osnovna odlika ovog poremećaja je nestabilnost u raspoloženju, međuljudskim odnosima i slici o sebi. Osobe sa ovim poremećajem pokazuju impulsivno i nepredvidljivo ponašanje, nerijetko fizičko samopovređivanje i suicidalne pokušaje, intenzivne izlive bijesa, što može dovesti do nasilnih ispada i sukoba sa zakonom. U forenzičkom kontekstu nerijetko se pojavljuje kod krivičnih djela poput nasilja u porodici i djela počinjenih iz ljubomore.
Narcistički poremećaj ličnosti odlikuje grandioznost, potreba za divljenjem i nedostatak empatije. Zaokupljeni su utiskom koji ostavljaju na okolinu, stalno tražeći pažnju i divljenje. U forenzičkom kontekstu to se može manifestovati kroz arogantno i agresivno ponašanje koje dovodi do prevara ili nasilja usmjerenog na one koje percipiraju kao prepreku ili uvredu.
Terapija poremećaja ličnosti
Terapija poremećaja ličnosti najčešće se sastoji od kombinacije farmakoterapije i psihoterapije. Psihoterapija je primarna u liječenju jer omogućava sazrijevanje nezrele ličnosti i razvoj kapaciteta za bolja adaptivna ponašanja, dok je farmakoterapija tu da ublaži ekstremna, ometajuća osjećanja i ponašanja, te tako uspostavi povoljniji teren za psihoterapijski rad.
Tretman i rad sa osobama iz bilo koje kategorije poremećaja ličnosti obuhvata psihoedukaciju koja podrazumijeva edukovanje osobe u pogledu njenih simptoma, ali i edukaciju članova porodice o liječenju i načinima suočavanja. Koriste se tehnike odvraćanja i bihejvioralne mjere ukoliko je to moguće, fokus na terapiju razgovorom uz neophodnost pokazivanja empatije, ali sa jasno postavljenim granicama kako bi se osobi pomoglo da izbjegne ekstremne misli i polarizaciju emocija, kao i socio-terapiju i okupacionu terapiju.
Od krucijalne važnosti je uloga i značaj multidisciplinarnog tima uslijed težine i dugotrajnosti simptoma kod forenzičkih pacijenata, a taj tim podrazumijeva psihijatra, psihologa, socijalnog radnika i psihoterapeuta.
Magistar psihologije Milica Popović
